Het verhaal beschrijft zeer realistisch de gevoelens en gedachten van iemand die wordt gemarteld en is zowel een exploitatie als kritiek of zelfs parodie van dergelijke eerdere martelingsverhalen. Wij zouden van torture porn spreken dat Poe ‘postmodern’ verwerkt tot kunst; Poe laat bewust elke verhalende context – zoals de reden van marteling – weg en concentreert zich geheel op de terror van de marteling als zodanig hetgeen wel als smakeloos werd bekritiseerd (zoals iets later de gore van The Facts in the Case of M. Valdemar (1845)). Het heeft de vorm van een vertelling van iemand in een kerker in Toledo (Spanje) die door de Inquisitie – “the King of Terrors” – ter dood is veroordeeld (en dat hij het aldus kan navertellen geeft al meteen weg dat hij het wel overleeft). Zoals gebruikelijk bij Poe zijn de waarachtig lijkende elementen zoals hier de historische verwijzingen deels fantasie, deels waar en voor zover ze waar zijn niet correct gecombineerd, zodat het Poe gaat om een universele kwestie waartoe de geschiedenis inspireert maar niet om een adequate beschrijving van die geschiedenis.
Het thema is zonder twijfel de dood en een subthema lijkt de terugkeer uit de dood te zijn – zoals dat eerder al een thema was in The Fall of the House of Usher (1839) – die in het begin van het verhaal de vorm heeft van de angst voor het niets welke nietigheid aldoor wordt ontkend:
“What of it there remained I will not attempt to define, or even to describe; yet all was not lost. In the deepest slumber — no! In delirium — no! In a swoon — no! In death — no! even in the grave all is not lost. Else there is no immortality for man.”
“(…) amid earnest struggles to regather some token of the state of seeming nothingness into which my soul had lapsed, there have been moments when I have dreamed of success.”
De terugkeer of ontwakening uit de dood wordt expliciet ontkend maar reeds de ontkenning speelt met het idee:
“Yet not for a moment did I suppose myself actually dead. Such a supposition, notwithstanding what we read in fiction, is altogether inconsistent with real existence”
In zekere zin keert de verteller evengoed terug uit de dood of het niets op verschillende manieren zoals we nog zullen zien. In de eerste plaats is er een wakker worden uit een bewusteloosheid waarvan de verteller opmerkt dat die ontwakening of terugkeer eerst psychisch – het weer bewust worden – en daarna fysisch is in welke tweede ‘existentiële’ fase hij op onderzoek gaat naar zijn toestand en die van de kerker. Dit geestelijk ontwaken uit het niets wordt dan ook allereerst zintuiglijk gemaakt in een veruitwendiging van het niets:
“It was not that I feared to look upon things horrible, but that I grew aghast lest there should be nothing to see.”
Als hij z’n ogen opent ziet hij inderdaad niets: de volstrekte duisternis van zijn kerker omschrijft hij als “the blackness of eternal night” hetgeen naar de dood verwijst. Hij ontdekt een put in de kerker waar hij ternauwernood net niet in valt omdat het pikdonker is. De put – die wordt geassocieerd met “physical agonies” – zou de hel kunnen symboliseren en er is wel gesuggereerd dat Poe werd geïnspireerd door een passage in de Koran waarin een volk wordt beschreven dat gelovigen (christenen) in een put gooide en ze dan in brand stak (en waarvan de Koran leert dat Allah de mensen die gelovigen martelen zal straffen door ze zelf in het vuur van de hel te storten). Later beseft de verteller echter dat hem een ander lot is voorbereid:
“To the victims of its tyranny [van de Inquisitie], there was the choice of death with its direst physical agonies, or death with its most hideous moral horrors. I had been reserved for the latter.”
Immers, in plaats van het ultiem fysiek lijden in de put (waar de ratten gewend zijn mensenvlees te eten), ontvangt hij een ultiem psychische marteling: na te zijn bedwelmd, ontwaakt hij vastgebonden terwijl er nu licht is en een zeis aan een pendulum slingert en tergend langzaam afdaalt om zijn lichaam bij het hart te doorklieven. Zoals vaker bij Poe (bv. A Descent into the Maelstrom (1841)) is er aldus een symmetrie in het verhaal, in dit geval die van psychisch naar lichamelijk qua ontwaken uit een pseudo-dood en dan terug van lichamelijk naar psychisch qua quasi-sterven, alsmede van een slingerbeweging van duisternis naar het licht. Het zwaaien van de dodelijke slinger boven zijn hart is mogelijk een symbool voor het in en uit het leven of het bewustzijn keren waarbij de slinger expliciet verwijst naar die van “antique clocks” dus het verstrijken van de tijd die aldus langzaam maar zeker ons doodt.
Als laatste komt het denken terug dat in de vorm van hoop eerst nog een half-gevormde gedachte is:
“It was, as I say, a half formed thought — man has many such which are never completed. I felt that it was of joy — of hope; but felt also that it had perished in its formation.”
De hoop geeft angst in plaats van berusting maar als het denken doorbreekt, wordt een gehele gedachte gevormd waarmee Poe weer z’n (detective)methode van ratiocination demonstreert: omdat de ratten vlees willen eten ontstaat een ontsnappingsplan. Tegenover de onvermijdelijke dood of duisternis als gevolg van de tijd is er dan toch redding als gevolg van het licht van ons verstand maar dan is er opnieuw een dubbelzinnigheid zoals eerder qua dood-leven, bewust-onbewust, lichamelijk-geestelijk zodat de redding slechts tijdelijk of zelfs fictief blijkt: hij bevrijdt zichzelf maar is nog steeds gevangen en heeft dus slechts de ene dood ingeruild voor een andere. De stalen muren worden dan verhit – de kerker wordt een hel waarbij de geschilderde demonen op de muren verschijnen en hem met ogen van vuur aanstaren – en vouwen ineen zodat hij alsnog de put in wordt gedwongen; hij is niet in staat de relatief snelle en pijnloze dood tegen de muren te verkiezen zoals de Inquisitie al heeft berekend. Maar parallel met het geheel ontwaken – het tegendeel van het niets – en het volledig licht worden (“intense brilliancy”) komt de ontsnapping alsnog met de Franse inval door generaal Lasalle, zoals eerder in The Fall of the House of Usher de bevrijding komt met de bewustwording.
Maar uiteindelijk zal ook dat slechts uitstel van executie zijn, zoals de lezer kan invullen, omdat we de dood niet zullen kunnen blijven ontlopen en de machthebbers altijd nieuwe wegen zullen vinden om ons te martelen. In feite is die bevrijding door generaal Lasalle als een typische deus ex machina zo ongeloofwaardig dat daarmee ook allegorisch het liberaal-protestantse idee dat de VS licht brengen in de wereld waar Spanje voor barbarij en duisternis staat ook ongeloofwaardig gemaakt (dit beeld van Spanje wordt wel ‘de zwarte legende’ genoemd en Poe lijkt ermee te spelen als hij de rechters beschrijft als “black-robed” met witte lippen) of dat er op z’n minst een slingerbeweging is die ons na een relatief verlichte periode weer in een duistere periode zal brengen. In feite zinspeelt Poe bovenal op de Franse Revolutie als de (eigentijdse) Inquisitie op grond van een verwijzing naar de Jacobijnen in het motto en de “revolution” tijdens de veroordeling. Het bewind van de Jacobijnen wordt daarbij wel de Reign of Terror genoemd die zo lijkt op de Inquisitie als de King of Terrors in het verhaal. Aldus is er de suggestie dat elke ‘verlichte’ revolutie slechts de oude barbarij en duisternis in een nieuwe vorm terugbrengt.
Tot slot, zoals veel korte verhalen van Poe is het verhaal ogenschijnlijk slechts een horrorverhaaltje maar is zowel compositie als inhoud ‘eindeloos’ geraffineerd en diep: Jorge Luis Borges, de 20ste eeuwse meester van het korte verhaal, was een liefhebber van Poe, de 19de eeuwse meester van het korte verhaal, en zei over The Pit and The Pendulum dat hij het verhaal eindeloos vaak heeft gelezen en dat de laatste herlezing nog moet komen. Borges’ liefde voor oneindigheid zit ook in dit werk zelf dat in wezen een eindeloze trappenval beschrijft: elke oplossing geeft slechts toegang tot een nieuw probleem zonder uitzicht op een definitieve bevrijding (als een videospel met eindeloos veel levels) maar dat ook kan dienen als een metafoor voor het leven zelf.
De filosoof leest... 